(no subject)
Тем временем я продолжаю выкладывать рассказы своего деда.
Следующий рассказ не вошел в сборник, хотя, наверно, самый известный из всего написанного (в крайне узких кругах, естественно). Впрочем, если его прочитать, становится понятно, почему.
Приятного чтения. Если кто-нибудь захочет книгу с автографом автора, обращайтесь.
Было i такое
Апавяданне
Перад самай Петрусевай вескай на скрыжаваннi двух гасцiнцау, Бярэзiнскага i Камайскага - помнiк загiнуушым у вайну землякам. Помнiк стандартны. Бетонны баец з аутаматам i схiленай у жалобе галавой. На п едэстале прозвiшчы i iмены франтавiкоу i партызан з ягонай вескi i суседнiх.
Клiн, на якiм стаiць помнiк, абгароджаны нiзенькiм плотам, пафарбаваным у зусiм брудна-балотны колер. Па баках некалькi бярозак, дзве лаукi. Дакладней, не лаукi, а па дзве жэрдкi на бетонных стаубунах, астатнiя паламаныя, як i многiя штакецiны плоту.
Сярод шматлiкiх прозвiшчау - i прозвiшча Петрусевага бацькi, якi роуна за месяц да Перамогi склау галаву пры штурме Кенiгсберга. Якраз насупраць помнiка былыя соткi Петрусевай мацi. I пакуль жыла мацi, ен па некалькi разоу на год прыязджау урабляць iх. I кожны раз падыходзiу да помнiка, чытау прозвiшчы, i зауседы было такое адчуванне, што бачыць гэтыя прозвiшчы тут упершыню. Цяпер прыязджае радзей.
Спачатку, як i некалi, iдзе да помнiка, колькi часу моучкi стаiць перад iм, перачытвае прозвiшчы i потым, калi душа напоунiцца нейкай незразумелай яму важнасцю, iдзе на магiльнiк да мацi i як бы нясе ей з трымценнем сэрца часцiнку бацькавай душы.
Вось прыехау i цяпер. Але на гэты раз каля помнiка ужо быу згорблены, ссiвелы чалавек з орденскiмi планкамi на цемна-шэрым пiнжаку. А ля агароджы стаяу чырвоны «Масквiч».
Чалавек сядзеу на адной з паламаных лавак i глядзеу на веску, якая апошнiя дваццаць гадоу ператварылася у самы сучасны паселак з цаглянымi дамамi. I каб не родная састарэлая хата i некалькi суседскiх, Пятрусь нiколi б не пазнау сваю веску.
Чалавек яуна узрадавауся Петрусеваму прыходу i пiскляватым старэчым голасам як бы праспявау:
- Скажыце, вы тутэйшы?
- Тутэйшы, - адказау Пятрусь.
Чалавек паказау рукой на мураванкi, якiя падступалi да самага гасцiнца i пауз яго дабiралiся да суседняй вескi Козiкi, i зноу спытау:
- А гэта веска Янкi?
- Янкi.
Дзядок, неяк крыва усмiхнуушыся, працягвау:
-Ай-яй-яй, як усе перамянiлася. Вакол жа некалi лясы былi. А цяпер во на указальнiку прачытау - i вачам сваiм не паверыу. Усе вескi кругом, як на далонi. А Нябышына не вiдаць адсюль?
- Не. Не вiдаць, - адказау Пятрусь i запытауся: - А што вы з тутэйшых мясцiн?
- Не. Ваявау тут. Партызанiу. Дык з-за гэтых вашых Янкоу i Нябышына мяне ледзь двойчы не расстралялi свае. Колькi мая падрыуная група нi ставiла тут мiнау, нiводная не узарвалася. Мяне ледзь у правакатары не залiчылi. Але неяк абышлося.
Мужчына не па гадах жвава падхапiуся i пашыбавау да помнiка.Тыцнуушы пальцам у тое месца, дзе было напiсана «Лабынька Федар Данiлавiч», запытау:
- А гэты з Янкоу?
- З Янкоу.
- Ен у маей групе быу. Пасля прапау без вестак.
- Не, не прапау, - удакладнiу Пятрусь. - За дзень да вызвалення ен трапiу у палон да лiтоускiх цi латышскiх легiянерау, i яны яго закатавалi. Мой бацька ноччу забрау i пахавау тут, на мясцовых могiлках.
У мужчыны раптоуна зайгралi на паморшчаных, але здарова-чырвоных шчоках жаулакi. Ен ледзь чутна скрыгатнуу устаунымi зубамi i зноу тыцнуу пальцам у прозвiшча.
- Здраднiк! Усе вашы янкоуцы здраднiкi! Я потым дачууся, што яны паказвалi немцам, дзе мы ставiм мiны. Шкада, што позна дачууся, а то б iх перакасiу з аутамата. I праклятыя Янкi спалiу бы да тла.
Пятрусь ведау: чалавек не проста так гаварыу. За якi год да вызвалення камендант Докшыц выдау загад, што калi блiжэй за кiламетр ад любой вескi падарвецца на мiне хоць адна машiна цi фурманка, цi будзе забiты хоць адзiн салдат веска пойдзе дымам разам з людзьмi, як «бандыцкая». Вось тады, каб уратаваць веску, мужчыны па начах пачалi дзяжурыць ля гасцiнца у спецыяльна замаскiраваных схованках. А Федзя, будучы у групе падрыунiкоу, забягаючы на хвiлiну дамоу, паведамляу бацьку, калi будзе пастаулена мiна.
Ранiчкай едуць на машынах цi на фурманках немцы. Мужчыны спыняюць iх, паведамляючы:
- Пан, там мiна.
- О, гут-гут. Данке! - ляпаюць па плячы немцы, частуюць цыгарэтамi, цукеркамi «бом-бом», а «мiнеры» размiнiрваюць дарогу i машыны едуць далей. Такое рабiлi не толькi жыхары Янкоу, але i Дубавога, i Козiк, з жахам назiраючы, як недзе недалека гараць вескi. Значыць, ля iх спрацавалi мiны.
Козiкi i Дубавое уцалелi аж да вызвалення. Не пашанцавала толькi Янкам. I, казалi, вiнаваты той жа Федзя, якi ахвяравау дзеля iх сваiм жыццем.
Калi яго схапiлi легiянеры, доуга катавалi, i ен, не вытрываушы катаванняу, сказау, што родам з Янкоу. Адступаючы, вылюдкi i спалiлi ушчэнт веску. Прауда, без людей.
Петруся вельмi зацiкавiу гэты чалавек. Ен шмат чуу гiсторый пра Шунеуку, i пра Дабрунь, i пра iншыя спаленыя вескi. Пра гэта хадзiлi розныя чуткi. А тут жывая гiсторыя.
Вы ж ведалi пра загад каменданта? - спытау Пятрусь, прысеушы побач са старым.
Мужчына хiтравата прыжмурыу вочы i, як усе роуна утойваючы пад доугiмi сiвымi бровамi нейкую нiкiм нязведаную мудрасць, сказау:
- Ведалi. Таму i старалiся выклiкаць у людзей нянавiсць да акупантау.
Пра Нябышына Пятрусь чуу вельмi мала. Яно далекавата ад Янкоу. Кiламетрау пяць цi болей. Нехта расказвау, што веска ацалела, нават калi партызаны каля яе знiшчылi бацюшку. Пятрусь пра гэта i запытауся у чалавека.
- Ну, было гэта у пачатку лета, - пачау апавядаць той. - Ноч цеплая-цеплая. Паставiлi супрацтанкавую мiну. Спiчонак з Дарафеевым заснулi. Я застауся пiльнаваць, каб не наехау хто з мясцовых жыхароу. А калi пачуецца шум матора - даць знаць хлопцам, каб своечасова уцячы. Маладыя, яны заснулi мертвым сном. Вiднее. Вейкi злiпаюцца, як намагнiчаныя, не разамкнуць. I раптам - «Бух»» - я ускочыу. Нiчога не магу зразумець: усе вакол белае. Быццам зiма наступiла. На узбочыне пауразарваны конь адной нагой трэпае. На другiм баку дарогi, што блiжэй да мяне, нешта круглае валяецца. Папiхнуу нагой - барадатая чалавечая галава. Тут ужо i хлопцы паускоквалi. Усе разам цямiм, што да чаго. Урэшце-рэшт дакумекалi, што гэта быу поп. Пазней даведалiся, што ен ехау з млына, вез муку. Дык вось i наехау на нашу мiну. Далажылi начальству, думалi, нiчога не будзе. Не ведалi, што быу загад, каб схiлiць на свой бок вернiкау, не чапаць папоу. Цудам мiнуу расстрэлу. Гаутвахтай адрабiуся.
- Недзе так i Шунеуку спалiлi? - спытау Пятрусь.
- Не, Шунеуку спалiлi да нас. Казалi, там маладая настаунiца-патрыетка нi то застрэлiла, нi то абварыла кiпенем нямецкага афiцера.
- I iмя гераiнi, мусiць нiхто не ведае?
Мужчына нiчога не адказау. Толькi зморшчыуся, прыжмурыущы левае вока, зiрнуу на п едестал помнiка i працадзiу скрозь зубы:
- А гэтым пашанцавала. Бач, героямi сталi. Здраднiкi няшчасныя! Даведайся я раней - iншае б iм месца было, iншая слава.
- А вы у гэта шчыра верыце? - мала сказаць здзiулена запытау Пятрусь.
Чалавек змоучау.
Пятрусь падняуся з лаукi. Устау i чалавек. Не развiтваючыся, яны пайшлi кожны сваей дарогай. Чалавек да чырвонага «Масквiча», Пятрусь - да мацi... На могiлкi... Толькi цяпер з нейкiм новым, вялiкiм цяжарам у сэрцы.
Следующий рассказ не вошел в сборник, хотя, наверно, самый известный из всего написанного (в крайне узких кругах, естественно). Впрочем, если его прочитать, становится понятно, почему.
Приятного чтения. Если кто-нибудь захочет книгу с автографом автора, обращайтесь.
Было i такое
Апавяданне
Перад самай Петрусевай вескай на скрыжаваннi двух гасцiнцау, Бярэзiнскага i Камайскага - помнiк загiнуушым у вайну землякам. Помнiк стандартны. Бетонны баец з аутаматам i схiленай у жалобе галавой. На п едэстале прозвiшчы i iмены франтавiкоу i партызан з ягонай вескi i суседнiх.
Клiн, на якiм стаiць помнiк, абгароджаны нiзенькiм плотам, пафарбаваным у зусiм брудна-балотны колер. Па баках некалькi бярозак, дзве лаукi. Дакладней, не лаукi, а па дзве жэрдкi на бетонных стаубунах, астатнiя паламаныя, як i многiя штакецiны плоту.
Сярод шматлiкiх прозвiшчау - i прозвiшча Петрусевага бацькi, якi роуна за месяц да Перамогi склау галаву пры штурме Кенiгсберга. Якраз насупраць помнiка былыя соткi Петрусевай мацi. I пакуль жыла мацi, ен па некалькi разоу на год прыязджау урабляць iх. I кожны раз падыходзiу да помнiка, чытау прозвiшчы, i зауседы было такое адчуванне, што бачыць гэтыя прозвiшчы тут упершыню. Цяпер прыязджае радзей.
Спачатку, як i некалi, iдзе да помнiка, колькi часу моучкi стаiць перад iм, перачытвае прозвiшчы i потым, калi душа напоунiцца нейкай незразумелай яму важнасцю, iдзе на магiльнiк да мацi i як бы нясе ей з трымценнем сэрца часцiнку бацькавай душы.
Вось прыехау i цяпер. Але на гэты раз каля помнiка ужо быу згорблены, ссiвелы чалавек з орденскiмi планкамi на цемна-шэрым пiнжаку. А ля агароджы стаяу чырвоны «Масквiч».
Чалавек сядзеу на адной з паламаных лавак i глядзеу на веску, якая апошнiя дваццаць гадоу ператварылася у самы сучасны паселак з цаглянымi дамамi. I каб не родная састарэлая хата i некалькi суседскiх, Пятрусь нiколi б не пазнау сваю веску.
Чалавек яуна узрадавауся Петрусеваму прыходу i пiскляватым старэчым голасам як бы праспявау:
- Скажыце, вы тутэйшы?
- Тутэйшы, - адказау Пятрусь.
Чалавек паказау рукой на мураванкi, якiя падступалi да самага гасцiнца i пауз яго дабiралiся да суседняй вескi Козiкi, i зноу спытау:
- А гэта веска Янкi?
- Янкi.
Дзядок, неяк крыва усмiхнуушыся, працягвау:
-Ай-яй-яй, як усе перамянiлася. Вакол жа некалi лясы былi. А цяпер во на указальнiку прачытау - i вачам сваiм не паверыу. Усе вескi кругом, як на далонi. А Нябышына не вiдаць адсюль?
- Не. Не вiдаць, - адказау Пятрусь i запытауся: - А што вы з тутэйшых мясцiн?
- Не. Ваявау тут. Партызанiу. Дык з-за гэтых вашых Янкоу i Нябышына мяне ледзь двойчы не расстралялi свае. Колькi мая падрыуная група нi ставiла тут мiнау, нiводная не узарвалася. Мяне ледзь у правакатары не залiчылi. Але неяк абышлося.
Мужчына не па гадах жвава падхапiуся i пашыбавау да помнiка.Тыцнуушы пальцам у тое месца, дзе было напiсана «Лабынька Федар Данiлавiч», запытау:
- А гэты з Янкоу?
- З Янкоу.
- Ен у маей групе быу. Пасля прапау без вестак.
- Не, не прапау, - удакладнiу Пятрусь. - За дзень да вызвалення ен трапiу у палон да лiтоускiх цi латышскiх легiянерау, i яны яго закатавалi. Мой бацька ноччу забрау i пахавау тут, на мясцовых могiлках.
У мужчыны раптоуна зайгралi на паморшчаных, але здарова-чырвоных шчоках жаулакi. Ен ледзь чутна скрыгатнуу устаунымi зубамi i зноу тыцнуу пальцам у прозвiшча.
- Здраднiк! Усе вашы янкоуцы здраднiкi! Я потым дачууся, што яны паказвалi немцам, дзе мы ставiм мiны. Шкада, што позна дачууся, а то б iх перакасiу з аутамата. I праклятыя Янкi спалiу бы да тла.
Пятрусь ведау: чалавек не проста так гаварыу. За якi год да вызвалення камендант Докшыц выдау загад, што калi блiжэй за кiламетр ад любой вескi падарвецца на мiне хоць адна машiна цi фурманка, цi будзе забiты хоць адзiн салдат веска пойдзе дымам разам з людзьмi, як «бандыцкая». Вось тады, каб уратаваць веску, мужчыны па начах пачалi дзяжурыць ля гасцiнца у спецыяльна замаскiраваных схованках. А Федзя, будучы у групе падрыунiкоу, забягаючы на хвiлiну дамоу, паведамляу бацьку, калi будзе пастаулена мiна.
Ранiчкай едуць на машынах цi на фурманках немцы. Мужчыны спыняюць iх, паведамляючы:
- Пан, там мiна.
- О, гут-гут. Данке! - ляпаюць па плячы немцы, частуюць цыгарэтамi, цукеркамi «бом-бом», а «мiнеры» размiнiрваюць дарогу i машыны едуць далей. Такое рабiлi не толькi жыхары Янкоу, але i Дубавога, i Козiк, з жахам назiраючы, як недзе недалека гараць вескi. Значыць, ля iх спрацавалi мiны.
Козiкi i Дубавое уцалелi аж да вызвалення. Не пашанцавала толькi Янкам. I, казалi, вiнаваты той жа Федзя, якi ахвяравау дзеля iх сваiм жыццем.
Калi яго схапiлi легiянеры, доуга катавалi, i ен, не вытрываушы катаванняу, сказау, што родам з Янкоу. Адступаючы, вылюдкi i спалiлi ушчэнт веску. Прауда, без людей.
Петруся вельмi зацiкавiу гэты чалавек. Ен шмат чуу гiсторый пра Шунеуку, i пра Дабрунь, i пра iншыя спаленыя вескi. Пра гэта хадзiлi розныя чуткi. А тут жывая гiсторыя.
Вы ж ведалi пра загад каменданта? - спытау Пятрусь, прысеушы побач са старым.
Мужчына хiтравата прыжмурыу вочы i, як усе роуна утойваючы пад доугiмi сiвымi бровамi нейкую нiкiм нязведаную мудрасць, сказау:
- Ведалi. Таму i старалiся выклiкаць у людзей нянавiсць да акупантау.
Пра Нябышына Пятрусь чуу вельмi мала. Яно далекавата ад Янкоу. Кiламетрау пяць цi болей. Нехта расказвау, што веска ацалела, нават калi партызаны каля яе знiшчылi бацюшку. Пятрусь пра гэта i запытауся у чалавека.
- Ну, было гэта у пачатку лета, - пачау апавядаць той. - Ноч цеплая-цеплая. Паставiлi супрацтанкавую мiну. Спiчонак з Дарафеевым заснулi. Я застауся пiльнаваць, каб не наехау хто з мясцовых жыхароу. А калi пачуецца шум матора - даць знаць хлопцам, каб своечасова уцячы. Маладыя, яны заснулi мертвым сном. Вiднее. Вейкi злiпаюцца, як намагнiчаныя, не разамкнуць. I раптам - «Бух»» - я ускочыу. Нiчога не магу зразумець: усе вакол белае. Быццам зiма наступiла. На узбочыне пауразарваны конь адной нагой трэпае. На другiм баку дарогi, што блiжэй да мяне, нешта круглае валяецца. Папiхнуу нагой - барадатая чалавечая галава. Тут ужо i хлопцы паускоквалi. Усе разам цямiм, што да чаго. Урэшце-рэшт дакумекалi, што гэта быу поп. Пазней даведалiся, што ен ехау з млына, вез муку. Дык вось i наехау на нашу мiну. Далажылi начальству, думалi, нiчога не будзе. Не ведалi, што быу загад, каб схiлiць на свой бок вернiкау, не чапаць папоу. Цудам мiнуу расстрэлу. Гаутвахтай адрабiуся.
- Недзе так i Шунеуку спалiлi? - спытау Пятрусь.
- Не, Шунеуку спалiлi да нас. Казалi, там маладая настаунiца-патрыетка нi то застрэлiла, нi то абварыла кiпенем нямецкага афiцера.
- I iмя гераiнi, мусiць нiхто не ведае?
Мужчына нiчога не адказау. Толькi зморшчыуся, прыжмурыущы левае вока, зiрнуу на п едестал помнiка i працадзiу скрозь зубы:
- А гэтым пашанцавала. Бач, героямi сталi. Здраднiкi няшчасныя! Даведайся я раней - iншае б iм месца было, iншая слава.
- А вы у гэта шчыра верыце? - мала сказаць здзiулена запытау Пятрусь.
Чалавек змоучау.
Пятрусь падняуся з лаукi. Устау i чалавек. Не развiтваючыся, яны пайшлi кожны сваей дарогай. Чалавек да чырвонага «Масквiча», Пятрусь - да мацi... На могiлкi... Толькi цяпер з нейкiм новым, вялiкiм цяжарам у сэрцы.