Пра Целявеля, Ненадзея, Дзіверыкса і “Ойча наш”
Ёсць радкі Галіцка-Валынскага летапіса, дзе пішацца пра веру Міндоўга: “...бысть жряше богомъ своимъ в таине первомоу Нънадееви и Телявели и Диверикъзоу заеӕчемоу богу и Меидеиноу егда выехаше на поле и выбегнѧше заець на поле в лесъ рощение не вохожаше воноу и не смеаше ни розгы оуломити и богомь свои жряше и мртвых телеса сожигаше и поганьство свое творяше”. Гэтыя ж багі згадваюцца таксама ў іншым месцы дадзенага летапіса, а таксама ў Хроніцы Быхаўца, а таксама ў “заходнерускім” дадатке 1261 г. да пераклада Хронікі Іаана Малалы.
У вядомых даследчыкаў Іванова і Тапарова ёсць разгляд гэтых бостваў, таму не будзем на ім спыняцца. А вось версію беларускіх аўтараў трэба пракаментаваць. А. Дайлідаў і К. Касьцян сцвярджаюць, што гэта не багі, а неправільна зразумелыя летапісцам словы хрысціянскай малітвы “Ойча наш” на яцвяжскай (прускай) мове, якую прамаўляў Міндоўг: “Між тым, гэтыя словы ёсць яўнымі ўрыўкамі прускае мовы. Спамянёны Нанадай - гэта "numons dajs", Тэлявель - гэта "tawo walle", а Дывірыкс - "Deiwe riks", а ўсе разам яны становяць прускую фразу "numons dajs tawo walle, Deiwe riks" - "няхай будзе воля Твая, Госпадзе Божа". Выраз "numons dajs tawo walle" ёсць урыўкам з малітвы "Ойча наш" у прускай мове”. Такім чынам, летапісец незразумелыя словы балцкай мовы ўспрыняў за зварот да паганскіх багоў. Версія цікавая і на першы погляд прапанаваная транскрыпцыя выглядае пераканаўча. Аднак адно але. Калі Міндоўг і літва, паводле версіі гэтых аўтараў, ужо былі хрысціянамі, то чаму летапісец згадваў іх паганскія звычаі? Ну ладна яшчэ мовы не зразумеў, але ж як не заўважыць было хрысціянства? І калі Міндоўг маліўся па-хрысціянску, то чаму гэта рабіў “в таине”? Паганскія дзеянні і таемны зварот Міндоўга да багоў якраз абсалютны зразумелы.
Між іншым версія патрабуе праверкі. І гэта зрабіць можна, бо захаваліся сярэднявечныя запісы малітвы “Ойча наш” на прускай мове. Беларускія аўтары спасылаюцца на запісы К. Гарткнаха і К. Богуша ў пераказе Т. Нарбута. Але спачатку пабачым іншыя вядомыя варыянты.
Варыянт 1. С. Грунаў запісаў: “Nossen Thewes, cur tu es Delbes,Schwiz gesger thowes Wardes;Penag mynys thowe Mystalstibe;Toppes Pratres giriad Delbszisne, tade tymnes sennes Worsinny;Dodi momines an nosse igdenas Magse;Unde geitkas pamas numas musse Nozegun, cademas pametam nusson Pyrtainekans;No wede numus panam Padomum;Swalbadi mumes newusse Layne. Jesus. Amen.”
Як бачна, тут няма такога сказа, як прапануюць Дайлідаў і Касьцян, ні цалкам, ні па частках.
Варыянт 2 на надруўскім дыялекце. М. Прэторыўс запісаў: “Tiewe musu, kursa tu essi Debsissa,Szwints tiest taws Wards;Akeik mums twa Walstybe;Tawas Praats buk kaip Debbesissa taibant wirszu Sjemes;Musu dieniszka May e duk mums ir szen Dienan;Atmesk mums musu Griekus, kaip mes pammetam musi Pardokonteimus;Ne te wedde mus Baidykle;Bet te passarge mus mi wissa Louna (Pikta)”.
Тут таксама няма таго, аб чым кажуць нашы аўтары.
Варыянт 3. М. Прэторыўс запісаў: “Thewes nossen, cur tu es Debbes,Schwisch gesger thowes Wardes;Pena mynis thowe Wiswalstybe;Toppes Patres gir iat Delbeszisne, tade tymnes senjnes Worsinny;Annosse igdenas Mayse dodi mums szon Dien;Pamutale mums musu Noschegun, kademas pametan nousson Pyktainekans;No wede numus panam Paadomam;Swalbadi numes ne wust Tayne”.
І тут нічога такога няма.
Варыянт 4. Узяты з першага прускага катэхізіса 1545 г.: “Thawe nuson kas tu asse Andangon,Swintits wirst twais Emmens;Pergeis twais Laeims;Twais Quaits audasseisin na Semmey, key Andangon;Nusan deininan Geittin deis numons schindeinan;Bha atwerpeis numans nuson Auschautins, kay mas atwerpimay nuson Auschautenikamans;Bha ny wedais mans Enperbandan;Sclait is rankeis mans assa Wargan. Amen”.
Тут ужо ёсць падобны адзін выраз, але не ў тым парадку.
Варыянт 5. На літоўскім дыялекце з былой прускай зямлі ў ваколіцах Інстэрбурга/Чарняхоўска: “Tewe musu, kurs essi Danguje,Buk szwenczamas Wardas tawo,Ateik tawo Karalijste;Buk tawo Walle kaip Daguje, taip ir an Zemes;Duna musu dieniszka duk mums ir sze Diena;Atleisk mums musu Kaltes, kaip mes atoeidzjam sawo Kaltiems;Ne wesk mus Pagundima;Bet gelbek mus nu Pikto”.
А вось тут ужо сустракаем кампанент, які мог памылкова утварыць імя Целявель. Але гэта ўжо не зусім пруская мова. Так што варыянт аб прускім паходжанні меркаванай “малітвы” ужо не адпавядае рэчаіснасці, бо ў прускім “Ойча наш” няма ні такога радка цалкам, ні па частках. Што ўжо агулам ставіць пад сумненне усю тэорыю.
Ідзем далей. Для надзейнасці паглядзім літоўскую версію “Ойча наш”: “Tėve mūsų, kuris esi danguje, teesie šventas Tavo vardas, teateinie Tavo karalystė, teesie Tavo valia kaip danguje, taip ir žemėje. Kasdienės mūsų duonos duok mums šiandien ir atleisk mums mūsų kaltes, kaip ir mes atleidžiame savo kaltininkams. Ir nevesk mūsų į pagundą bet gelbėk mus nuo pikto. Amen”. Зноў можна адшукаць “Целявеля”, але зусім няма Дзіверыкса і Ненадзея. Між іншым, ні ў адной з версіі няма нічога падобнага на Дзіверыкса.
Для поўнай карціны паглядзім на латышскай: “Mūsu Tēvs, debesīs, Svētīts lai top Tavs vārds. Lai nāk Tava Valstība. Tavs prāts lai notiek kā debesīs, tā arī virs zemes. Mūsu dienišķo maizi dod mums šodien. Un piedod mums mūsu parādus, kā arī mēs piedodam saviem parādniekiem. Un neieved mūs kārdināšanā, bet atpestī mūs no ļauna. Jo Tev pieder Valstība un spēks un godība mūžīgi. Āmen”.
Таксама нічога падобнага няма.
А цяпер паглядзім непасрэдна на тое, на што спасылаюцца Дайлідаў і Касьцян (малітва ў пераказе Нарбута, T. Dzieje starozytne narodu litewskiego. T. I. Wilno, 1835. s. 465-468.): “Tewes nossen, kur tu es Debes; szwiegis tawes Wardes; penig tawe Walstibe; tawes pratres gier ad Debbesim ta de żemes. Dodi momus nosse igdienas magse, un panas numas nosse, noże gan, kad mes pamatam nossam partajnekams; no wede mumus panam padonam, be suabaldi numes no warse lajne.”; “Thawe nusson, kas tu esse an Dangon; swintints wirst tais emmens; pergeis twais laejms; twais kwaits audasseisin na zemmej kei an Dangon, Hazan deininan gejttm dais numons szyndejnan, blia attwerpeis nuomons nusson auszautins, kaj mas attwerpimaj nusson auszautnikamansj Selaitis rankeis inans assa vargan”; “Thawe nuoson kas thou aesse aen dengon; Swintits wirse twais emens; Parejsej nuomaus twajja rejki; twajs kwaits audaseisin na seinmiej kaj en dengon. Nouson dojni nan gej dej dajs nomaus szindejnan, bhae atworpeis noumans nuoson anszautinekams, bhae ni wcdejs mans en perbandasnan, slait is rankeis mans aesse wargan”; “Nossen Tewes, kur tu es Delbes; szwic gesper towes wardes; penag mynys thowe mystlalstibe; toppes pratres gircad del bescizne tade tymnes sennes worsinny. Dodi monimes an nosse igdeuas mogse, unde gejtkas parnas uumas musse nocegun kadcmas pametam nusson pyrtajnekans; no wede numus panam padonam, swalbadi niumes newuze lajnae”.
Такім чынам, высновы:
1) У тых прускіх малітвах, на якіх спасылаюцца Дайлідаў і Касьцян няма гэтага радка.
2) Па-другое, з трох бостваў падставу можна знайсці толькі да “Ненадзея” у выразе наадварот dajs nomaus. Намёкаў на Дзіверыкса і Целявеля зусім не бачна. Падставу для Целявеля можна пабачыць, толькі ў іншых варыянтах, на якія аўтары і не спасылаюцца. Дзіверыкс дык зусім нідзе не “вылазіць”. Атрымліваецца, што гіпотэза будуецца не на выразе з малітвы, а на штучна прыцягнутых урыўках яе варыянтаў на розных мовах і дыялектах, бо разам усе гэтыя словы ў "Ойча наш" у прапанавым Дайлідавым і Касьцянам парадку не сустракаюцца. Такой прускай малітвы не існавала.
3) Праўда аўтары кажуць, што можа гэта не малітва, а проста хрысціянскі выраз на пруска-яцвяжскай мове. Можа, але на прускай мове і ён не атрымліваецца, бо выраз dajs nomaus на прускай, а tawo Walle на літоўскай. Хаця я прускай не ведаю, можа і там “таво вале” магчымае. Праўда тады не ясна, што ў гэтых словах менавіта хрысціянскага? Звычайныя словы, якімі хрысціянскімі іх робіць толькі кантэкст малітвы.
4) Таму наўрад ці ўсё ж такі згадка пра “Нънадееви и Телявели и Диверикъзоу” была толькі неправільным пераасэнсаваннем малітвы “Ойча наш” на балцкай мове. Гэта дакладна не радок з “Ойча наш”. Сцверджанне пра хрысціянскі выраз дае больш прасторы для спекуляцый, але доказаў гэтага пакуль таксама няма.
У вядомых даследчыкаў Іванова і Тапарова ёсць разгляд гэтых бостваў, таму не будзем на ім спыняцца. А вось версію беларускіх аўтараў трэба пракаментаваць. А. Дайлідаў і К. Касьцян сцвярджаюць, што гэта не багі, а неправільна зразумелыя летапісцам словы хрысціянскай малітвы “Ойча наш” на яцвяжскай (прускай) мове, якую прамаўляў Міндоўг: “Між тым, гэтыя словы ёсць яўнымі ўрыўкамі прускае мовы. Спамянёны Нанадай - гэта "numons dajs", Тэлявель - гэта "tawo walle", а Дывірыкс - "Deiwe riks", а ўсе разам яны становяць прускую фразу "numons dajs tawo walle, Deiwe riks" - "няхай будзе воля Твая, Госпадзе Божа". Выраз "numons dajs tawo walle" ёсць урыўкам з малітвы "Ойча наш" у прускай мове”. Такім чынам, летапісец незразумелыя словы балцкай мовы ўспрыняў за зварот да паганскіх багоў. Версія цікавая і на першы погляд прапанаваная транскрыпцыя выглядае пераканаўча. Аднак адно але. Калі Міндоўг і літва, паводле версіі гэтых аўтараў, ужо былі хрысціянамі, то чаму летапісец згадваў іх паганскія звычаі? Ну ладна яшчэ мовы не зразумеў, але ж як не заўважыць было хрысціянства? І калі Міндоўг маліўся па-хрысціянску, то чаму гэта рабіў “в таине”? Паганскія дзеянні і таемны зварот Міндоўга да багоў якраз абсалютны зразумелы.
Між іншым версія патрабуе праверкі. І гэта зрабіць можна, бо захаваліся сярэднявечныя запісы малітвы “Ойча наш” на прускай мове. Беларускія аўтары спасылаюцца на запісы К. Гарткнаха і К. Богуша ў пераказе Т. Нарбута. Але спачатку пабачым іншыя вядомыя варыянты.
Варыянт 1. С. Грунаў запісаў: “Nossen Thewes, cur tu es Delbes,Schwiz gesger thowes Wardes;Penag mynys thowe Mystalstibe;Toppes Pratres giriad Delbszisne, tade tymnes sennes Worsinny;Dodi momines an nosse igdenas Magse;Unde geitkas pamas numas musse Nozegun, cademas pametam nusson Pyrtainekans;No wede numus panam Padomum;Swalbadi mumes newusse Layne. Jesus. Amen.”
Як бачна, тут няма такога сказа, як прапануюць Дайлідаў і Касьцян, ні цалкам, ні па частках.
Варыянт 2 на надруўскім дыялекце. М. Прэторыўс запісаў: “Tiewe musu, kursa tu essi Debsissa,Szwints tiest taws Wards;Akeik mums twa Walstybe;Tawas Praats buk kaip Debbesissa taibant wirszu Sjemes;Musu dieniszka May e duk mums ir szen Dienan;Atmesk mums musu Griekus, kaip mes pammetam musi Pardokonteimus;Ne te wedde mus Baidykle;Bet te passarge mus mi wissa Louna (Pikta)”.
Тут таксама няма таго, аб чым кажуць нашы аўтары.
Варыянт 3. М. Прэторыўс запісаў: “Thewes nossen, cur tu es Debbes,Schwisch gesger thowes Wardes;Pena mynis thowe Wiswalstybe;Toppes Patres gir iat Delbeszisne, tade tymnes senjnes Worsinny;Annosse igdenas Mayse dodi mums szon Dien;Pamutale mums musu Noschegun, kademas pametan nousson Pyktainekans;No wede numus panam Paadomam;Swalbadi numes ne wust Tayne”.
І тут нічога такога няма.
Варыянт 4. Узяты з першага прускага катэхізіса 1545 г.: “Thawe nuson kas tu asse Andangon,Swintits wirst twais Emmens;Pergeis twais Laeims;Twais Quaits audasseisin na Semmey, key Andangon;Nusan deininan Geittin deis numons schindeinan;Bha atwerpeis numans nuson Auschautins, kay mas atwerpimay nuson Auschautenikamans;Bha ny wedais mans Enperbandan;Sclait is rankeis mans assa Wargan. Amen”.
Тут ужо ёсць падобны адзін выраз, але не ў тым парадку.
Варыянт 5. На літоўскім дыялекце з былой прускай зямлі ў ваколіцах Інстэрбурга/Чарняхоўска: “Tewe musu, kurs essi Danguje,Buk szwenczamas Wardas tawo,Ateik tawo Karalijste;Buk tawo Walle kaip Daguje, taip ir an Zemes;Duna musu dieniszka duk mums ir sze Diena;Atleisk mums musu Kaltes, kaip mes atoeidzjam sawo Kaltiems;Ne wesk mus Pagundima;Bet gelbek mus nu Pikto”.
А вось тут ужо сустракаем кампанент, які мог памылкова утварыць імя Целявель. Але гэта ўжо не зусім пруская мова. Так што варыянт аб прускім паходжанні меркаванай “малітвы” ужо не адпавядае рэчаіснасці, бо ў прускім “Ойча наш” няма ні такога радка цалкам, ні па частках. Што ўжо агулам ставіць пад сумненне усю тэорыю.
Ідзем далей. Для надзейнасці паглядзім літоўскую версію “Ойча наш”: “Tėve mūsų, kuris esi danguje, teesie šventas Tavo vardas, teateinie Tavo karalystė, teesie Tavo valia kaip danguje, taip ir žemėje. Kasdienės mūsų duonos duok mums šiandien ir atleisk mums mūsų kaltes, kaip ir mes atleidžiame savo kaltininkams. Ir nevesk mūsų į pagundą bet gelbėk mus nuo pikto. Amen”. Зноў можна адшукаць “Целявеля”, але зусім няма Дзіверыкса і Ненадзея. Між іншым, ні ў адной з версіі няма нічога падобнага на Дзіверыкса.
Для поўнай карціны паглядзім на латышскай: “Mūsu Tēvs, debesīs, Svētīts lai top Tavs vārds. Lai nāk Tava Valstība. Tavs prāts lai notiek kā debesīs, tā arī virs zemes. Mūsu dienišķo maizi dod mums šodien. Un piedod mums mūsu parādus, kā arī mēs piedodam saviem parādniekiem. Un neieved mūs kārdināšanā, bet atpestī mūs no ļauna. Jo Tev pieder Valstība un spēks un godība mūžīgi. Āmen”.
Таксама нічога падобнага няма.
А цяпер паглядзім непасрэдна на тое, на што спасылаюцца Дайлідаў і Касьцян (малітва ў пераказе Нарбута, T. Dzieje starozytne narodu litewskiego. T. I. Wilno, 1835. s. 465-468.): “Tewes nossen, kur tu es Debes; szwiegis tawes Wardes; penig tawe Walstibe; tawes pratres gier ad Debbesim ta de żemes. Dodi momus nosse igdienas magse, un panas numas nosse, noże gan, kad mes pamatam nossam partajnekams; no wede mumus panam padonam, be suabaldi numes no warse lajne.”; “Thawe nusson, kas tu esse an Dangon; swintints wirst tais emmens; pergeis twais laejms; twais kwaits audasseisin na zemmej kei an Dangon, Hazan deininan gejttm dais numons szyndejnan, blia attwerpeis nuomons nusson auszautins, kaj mas attwerpimaj nusson auszautnikamansj Selaitis rankeis inans assa vargan”; “Thawe nuoson kas thou aesse aen dengon; Swintits wirse twais emens; Parejsej nuomaus twajja rejki; twajs kwaits audaseisin na seinmiej kaj en dengon. Nouson dojni nan gej dej dajs nomaus szindejnan, bhae atworpeis noumans nuoson anszautinekams, bhae ni wcdejs mans en perbandasnan, slait is rankeis mans aesse wargan”; “Nossen Tewes, kur tu es Delbes; szwic gesper towes wardes; penag mynys thowe mystlalstibe; toppes pratres gircad del bescizne tade tymnes sennes worsinny. Dodi monimes an nosse igdeuas mogse, unde gejtkas parnas uumas musse nocegun kadcmas pametam nusson pyrtajnekans; no wede numus panam padonam, swalbadi niumes newuze lajnae”.
Такім чынам, высновы:
1) У тых прускіх малітвах, на якіх спасылаюцца Дайлідаў і Касьцян няма гэтага радка.
2) Па-другое, з трох бостваў падставу можна знайсці толькі да “Ненадзея” у выразе наадварот dajs nomaus. Намёкаў на Дзіверыкса і Целявеля зусім не бачна. Падставу для Целявеля можна пабачыць, толькі ў іншых варыянтах, на якія аўтары і не спасылаюцца. Дзіверыкс дык зусім нідзе не “вылазіць”. Атрымліваецца, што гіпотэза будуецца не на выразе з малітвы, а на штучна прыцягнутых урыўках яе варыянтаў на розных мовах і дыялектах, бо разам усе гэтыя словы ў "Ойча наш" у прапанавым Дайлідавым і Касьцянам парадку не сустракаюцца. Такой прускай малітвы не існавала.
3) Праўда аўтары кажуць, што можа гэта не малітва, а проста хрысціянскі выраз на пруска-яцвяжскай мове. Можа, але на прускай мове і ён не атрымліваецца, бо выраз dajs nomaus на прускай, а tawo Walle на літоўскай. Хаця я прускай не ведаю, можа і там “таво вале” магчымае. Праўда тады не ясна, што ў гэтых словах менавіта хрысціянскага? Звычайныя словы, якімі хрысціянскімі іх робіць толькі кантэкст малітвы.
4) Таму наўрад ці ўсё ж такі згадка пра “Нънадееви и Телявели и Диверикъзоу” была толькі неправільным пераасэнсаваннем малітвы “Ойча наш” на балцкай мове. Гэта дакладна не радок з “Ойча наш”. Сцверджанне пра хрысціянскі выраз дае больш прасторы для спекуляцый, але доказаў гэтага пакуль таксама няма.