Шыфры Ўзвышша
Другие записи: Девушку подвел за руку | Она проваливалась в сладостное | Ня сон | цц кетч
Дзіўныя і маларазгаданыя гэтыя 20-я гады. Гэта больш за стандартнае дзесяцігоддзе, ухапляе троху спераду і троху ззаду. Паваротны час, калі адбываліся падзеі, што сталі маркёрамі многага. У нашай душы гэты адцінак часу нарэзаў гэтулькі памятных рэзінаў, што і дагэтуль не ўсплылі. Многа радаснага і яшчэ больш балючага, многа спадзеўнага і яшчэ больш крывянага. І зямлю калаціла - і фізіяграфічна, і сімвалічна. Гэта час падваення (па-дваення? пад-ваення?). Дзве дзяржавы напачатку (1918) і дзве мовы напрыканцы (1933). І нас жа было таксама двое, абапал мяжы. Гэтая мяжа - псіхічная катастрофа, дагэтуль не прадуманая, таму бы тоўстая чорная жаба, - колькі яна нам пакінула цьмянага ў нас саміх!.. На поўнач ад сталіцы раўнютка перарэзала нашыя горы, на поўдзень - адгукнулася ляскатам зброі і выццём абражаных, гэта падняўся прускі анклаў і быў змецены тульскімі батальёнамі.
Ад Менску пачыналася беларусізацыя. У яе таксама нямногія верылі. Але галоўнае было ня ў тым. Патомнай эліты ўжо не было. Застаўся апошні пункцік: эліта непатомная. Тыя, хто быў сунастроены са сваёй зямлёй. Тыя, чые псіхічныя структуры былі чуйныя да інфармацыйных вібрацыяў. Так бы мовіць. Тыя, хто тварыў словам, хто працаваў са словам. Хто быў небяспечны, бо мог стварыць свой свет! Яны лавілі дзіўныя пошчакі, іх саміх лавілі на пролетарскай непаслядоўнасці, але дарэшты выправіцца яны не маглі ніколі.
Паэты... - што гэта былі за людзі? што гэта ўвогуле за людзі? Праз кожнага з іх ідзе нешта такое, чаго мы цяпер яшчэ ня можам сфармуляваць. (Толькі постмадэрн памуціў сёння многіх.) Чаго мы пазбавіліся, калі іх з 30-х пачалі страляць, бы тых бяздомных сабак? Што абарвалася, што загібла, што памоўкла тады? Якая шкода нанесеная грудзям зямлі? Як прамаўляе цяпер тое, што было заторкнута нематою тады? Як мала пытанняў і як многа за імі стаіць.
На Янку Купалу ці Якуба Коласа ў мяне сілаў няма. Надта зіхацістыя таленты, вочы слепнуць і галава гудзе. Я ўзяў узвышаўцаў. Ярчэйшых, але і тых ня ўсіх. Напрыклад, ня ўзяўся за Сяргея Дарожнага - гэта альбо я слабы, альбо ён быў разабраны шызафрэнік (ці проста звычайны чалавек, што ў прынцыпе тое сама). Так і ня змусіў (пакуль) сябе пагудзець з Жылкам - той у соннасці ўвесь час, а мне гэта небяспечна. Такім чынам, мая тройца: Дубоўка, Кляшторны, Пушча, па парадку.
ДУБОЎКА: Як Пунсавее Зара
Дубоўка пачаў з ветрам. Усё яго першае прасякнутая гэтым. І гэта моцны пачатак - даць пра сябе ведаць праз няўрымслівасць ветра. Не лапік прасторы, але цэлая прастора дадзеная ветру на посвіст, сычэнне, скавытанне. Тое, што найхутчэй пашыраецца, - гук - набывае ў ветры сваю ўсяўладнасць і сваёй магутнасцю ахапляе цэлае наваколле, ад далягляду да далягляду, і нават далей, куды вока сягнуць не можа. Вока і вуха гэтак дапаўняюць адно аднаго, зрок і слых ахапляюць увесь шырокі абсяг свету - нават, больш сувора, цэлую структуру свету: далягляд падзяляе гэтую прастору на тое, што “перад”, і тое, што “за” ім. Вока схапляе першае, вуха - і гэтае, і нават трошкі большае.
Дубоўка адразу аддае перавагу другому - сяганню за далягляд з ветрам і яго гукамі. Такі першы агляд свету, у якім тварыць.
Вецер! Мой вольны браточак ты вецер!
Крылле мне!.. Крылле сваё ты пазычыш?! -
Я паляту, паляту… Хай жывець
Край сасонак, кляноў і лазы!..
(Ты дакляруеш мне долю і волю?)
Вецер патрэбны ненадарма - як вецер запаўняе прастору, гэтак і лёты з ім, з яго крыллем патрэбныя не дзеля таго, каб пабачыць прыўкрасаў ці захапіцца чымсьці ўнізе, на зямлі - і, урэшце, каб, змораным вышынёй, спусціцца назад, на свой звыклы лапік. Запоўніць сабою прастору - разам з ветрам. І насяліць гэтую прастору сваімі жыхарамі, жыхарамі знутры сябе. Сосны, клёны, лозы аказваюцца не элементамі ландшафту, але ахайна раскладзенымі на зямлі ўласнымі часцінкамі з сярэдзіны.
З ветрам, яснай бліскавіцай - ў неба паляцім.
Думкі, сэрца, кроў у жылах - ўсё мы адрадзім.
Толькі крылле мне патрэбна, крылле мне, хутчэй!
(Вясна на чужыне)
Гэты вецер імкнецца ўгору, здольны абняць і абымае ўсё, што па-над зямлёй, усю бачную чалавеку шматстайную прастору. І гэта не памкненне немаведама куды, за аблокі, не шалёныя скокі з ветрам на аблоках - увесь час трымаецца дыстанцыя, нібы ведаючы няўтрымныя прыхамаці ветра, які можа ўзняць, а можа і занесці. Нібыта проці такіх прыхамацяў захоўваецца ланцужок, нітавінка, што працягвае злучаць з зямлёй, з чымсьці цвёрдым, бы з уторкнутым у зямлю калком. Вецер ураўнаважваецца - не калком, а нейкім адбіткам яго, нават “па той бок” таго калка.
…Праз прасцяг хада сцюдзёная,
“Нельга” знойдзе. А дзе ж “льга”?
Загалосіць вецер голасна,
Багавінне зварухнець
І сканае з сумным гоманам
Дзесь у твані, дзесь на дне.
(Захапіла навальніцаю…)
Тут няма сумнеўнасці пачуццяў, няма змрочнага змагання ў сярэдзіне паміж адным і другім, паміж адным бокам і другім, адной рукой і другой. Тут няма сумневу ў тым, што вецер жыве і ў той твані, на дне - ці, можа, калі ў твані няма дна, дык проста ў твані, гайдае водарасці-багавінне, і не толькі на паверхні, але і пад паверхняй. Нехта ж мусіць іх там гайдаць?.. звіваць у балацінныя камякі пад паверхняй, якія таму і камякі, што іх нябачна, яны пакрытыя, а таму - ужо камякі.
Тугой спавіта вышыня?
Няхай! Надзея вось мая:
“Ўсё вецер звее ў ніцы лозы!”
(Пацеркі)
Вецер сягае і верху і нізу, пазначае іх сваёй прысутнасцю, ведае і верх і ніз. І той, хто атаесаміць сябе з ветрам, таксама зведае і верх, і ніз. Па праўдзе гэта надзвычайна цяжкая, неўяўляльна цяжкая жыццёвая пастань - нібы трымаць і верх, і ніз. Але для тых, хто сапраўды бы вецер, цяжкасці гэтай, напэўна, не адчуваецца. Такім лёгка агоўтвацца ў гэтым развядзенні на два найдалейшыя бакі - і не толькі верху і нізу. Проціпастаўленне ў такіх мае сваю асаблівую напятасць - не варажэчы і разрыву, а засваення. У такім станоўча-палярным успрыманні два канцы - не толькі верх і ніз, але ўсё, што, як і даўна даўней, успрымалася чуйнай чалавечай свядомасцю як адно і другое.
Вечар… П’яны вечар сваволі-траўня…
Вецер косы ночы расплёў, дуроньнік. …
Гукі тыя, зданьні той цёмнай ночы
Кроў крынічаць… Млосьць захапляе волю…
Спакусіцель-чорт з нас трубой рагочаць:
“Дзе-ж твая доля?”
Кветка, выйдзь хутчэй, не трудзі намарна,
Я чакаю сумны й маркотны ў гаю,
Час ляціць: наўсходзе ўжо зоркі зараз
Гасяцца з краю…
Першы гоман… Ранні прачын траўня…
Вецер косы ночы заплёў дуроньнік…
(Зданні)
Вецер не толькі сягае вышэзных нябёсаў і ніжэзнага дна - ён здольны іх пераадолець, знайсці ў іх, для іх кропку, якая для нябёсаў - найвышэйшая, для дна - найніжэйшая. І, мусіць жа, яны злучаюцца, а тое злучэнне не можа не прайсці праз сярэдзінную зямлю паміж імі.
Вось гэтыя кропкі - дзверы для Сонца. Надзвычайна старажытны вобраз, надзвычай ёмкі для чалавечага ўспрымання і поўны для ўражання. Наколькі багаты, нагэтулькі і відавочны для таго, хто ў свеце не адасабляе сябе ад свайго жыцця, ад сваіх дзеянняў, іх вынікаў, не адасабляе сябе ад свету. Дзесьці там, на высокім небе, штораніцы і штовечара сапраўды зіхаціць мацней ад звычайнага -зорка-Заранка ўранак, Вечарніца ўвечары. Бачым жа, што Сонца зранку з усходу, а звечара з захаду - але што паробіш з тым вабным чароўным ззяннем?.. Праз яго, мусіць, таксама нешта сыходзіць і нешта прыходзіць - калі не Сонца, дык нешта з Сонцам, з днём, з дзённым святлом. Нешта, што так адгукаецца ўнутры чалавека.
Загарацца, разжурацца, запылаюць
Мае думкі, думкі кветанькі мае.
(Не жальбую…)
Але перш, у гаі, у лесе, дзе вока няма як выразней бачыць верх і ніз, сочыш за вечарам, за сутоннем, і яно прыводзіць “зданьняў”. Яны кружляюць і нешта клічуць з сярэдзіны. Нешта адтуль пнецца, і калі ўжо вось-вось выйдзе… выходзіць Сонца! Надыходзіць Зара і раніца.
Дно, ніз, найніжэйшы дол дна - аказваецца, яны толькі закручваюць, нешта падганяюць, клічуць нешта: так з сярэдзіны выходзіць Сонца. Вечар страшны, ноч яшчэ страшнейшая - але яны існуюць для Зары, для Сонца, для той “кветкі”, што ўрачыста распускаецца ўранак. Хто прыводзіць вечар, хто прыцягвае раніцу, якая сіла? Вецер. Хто прыводзіць вечар? Што прыводзіць вецер? Сіла, якую найлепш чуеш і найлепш адчуваеш, якая цягне і зацягвае. Вецер - віхура - вір: вось развіццё для ветра, які заплятае і расплятае.
Вечар, ноч, ранак - такая тройца рупіць Дубоўку. Гэтае рупленне не адасабляецца ад явы, не ўкрываецца ў незразумелы камячок, які хвалюе ажно да страты разважнасці. Але адною толькі разважнасцю гэтай таямніцы не адолееш, адно нечым глыбокім, сваім, мо’ сэрцам - і, мусіць, трэба думаць, на дурніцу такое ў сэрцы выклікаць марна, жаданнем галавы няможна. Альбо дадзена, альбо не.
Ноч наплакалі бярозы,
нашумеў чарот,
падышла яна з пагрозай,
стала за гарой.
Гадам, гужам распаўзьліся
туманы наўкол,
забялілі бельлю лісьце,
нібы малаком.
(Ноч наплакалі бярозы…)
Таямніца Зары (нават не ранку - менавіта Зары, так дынамічней) разгадваецца. Разгаданая! Ноч насоўваецца - і Зара прыходзіць. Ноч - такі мляўкі камячок, які напекваецца па каліўцу гліны. І ноч расце, мо’ і больш за гару вырастае, нешта назапашваецца - нешта няяснае, ці шэрае, бы туман, ці святлейшае, бы малако. Таямніца Зары - у таямніцы ночы. Таямніца ночы - у яе павелічэнні. Ці яшчэ далей: ноч надзьмувае вецер, вецер - той, хто прыносіць Зару.
Імжа, і склізота, і прыкрая золь
За скрогатам ветру - навалай.
У чмарнасьць убралася сьветная столь,
Блакіт ад зямлі адарвала.
Кудлатай лазой расплялася журба,
Цярушыцца шэраньню ў сэрца. …
І скогат, і скарга, - не скеміць што скуль. …
Угрунь і угрунь, не для мэты пакуль.
(Імжа, і склізота, і прыкрая золь…)
Вецер скрыгоча, скагыча, скавыча - гэта восень, далёкі пярэдадзень вясны, вялікай гадавой Зары. Не разгаданая яшчэ да часу “Прадвесьня”. Тая ноч, якая завецца зімою. Узімку таксама ўсё нешта насоўваецца-сплятаецца. І пакуль ты ў гэтым - можна лёгка згубіць сябе, калі гэтаму надта паверыш. Не згубіш толькі калі даўмецца сярэдзіны гэтай начы-зімы, галоўнага яе сэнсу, які - не проста ў закручванні, заільдзяненні, але і ў закручванні дзеля. Трыманне сябе пры гэтай сярэдзіны адно і здольнае правесці сваё памкненне праз зімовую-начную скаванасць.
Кроў у нас хай закрынічыць,
Завіхрыцца дух віром,
Хай імпэт наш чараўнічы
Бомкне гора перуном!
(Спагадае хто?)
Калі прадвесня далёка, яна зачароўвальна аглушае. Вядзьмарскае багацце падгалоскаў ветра зацягвае. Толькі маючы моц да процістаяння гэтай зваблівасці, можна дазволіць сабе ўслухацца, каб дачуцца таго галоўнага, таго разлітага ў паветры “ць-ць-ць…”.
Мітусіцца лістота мяцеліцай
Мітульжынная, быццам дзьвіна.
Па аселіцы лёнам пасьцеліцца,
Завіхрыцца квяціста яна. …
Ну дык што! Ну дык што! Пад ціжарамі
Мне ня йсьці, шчасьця там ня шукаць.
З-за балота мігціць, за выгарамі
Ўжо праменіць пярэстая гаць.
(Мітусіцца лістота мяцеліцай…)
Балота таксама засмоктвае, у ім на кожным кроку - вір, у які можа ў кожны момант праваліцца ўсё-ўсё дагэтуль існае. Балота найвыразней нашэптвае пра рызыку: найістотнейшае гэта вось гэтыя “на кожным кроку” і “ўсё-ўсё”. У любы момант часу прастора можа згарнуцца. Адолець балота - творчы акт, сілу якога не пераацэніш.
А над гэтым усім непрыглядзьдзем балот
з похваў выкінуў шаблі напорны чарот.
Як на варту усталі кіёўкі наўкол,
але сонцаў прамень
і ля варты прайшоў.
(Балаты разлягліся абапал ракі…)
Балота не мае дна. Можа, мае, але яго не дасягнуць, таму не мае. Пераадолець балота - значыць знайсці ў балота дно, і калі яго не дасягнуць - стварыць яго. Пракалоць наліплы на ўсё і ўсюды камяк, пракласці рэчышча зусім па іншы бок, праз адтуліну, праз ахопленую цвёрдымі сценкамі чаратовую поласць-ход.
Гэта вельмі важная Дубоўкава рыса, вызначальная. Яго няможна завабіць, зацягнуць, неяк ён адольвае твань, адольвае нават часовую прысутнасць у твані - уначы, узімку. Не шкодзіць ноч, не шкодзіць зіма. Бы млын, што перамолвае найцвярдзейшае. Гэта загадка Дубоўкі. З ім заўсёды Зара і Вясна.
Вясна мая, жыцьцём маладая,
табе я ня здрадзіў, з табою быў.
(Можаце лаяцца)
Ноч - падоўжаны вечар, зразумелы вечараў працяг. І зіма - падоўжаная восень, агаленне восеневай істоты да самога шкілету. Гэта парадаксальнае ўспрыманне, калі зімы няма. Ноч вянчае не паўночная “папараць-кветка”, а ранішняя кветка зары. Восень расцягваецца, зіма згортваецца, а на зіму глядзіш у завершаным часе, праз голас вясны. І нават вясна ўжо ёсць прамоўленая, хоць мо’ і нават не надышла, але замацаваная крэпка.
Прачнецеся! - вясна ў душы зайграла,
а восень зьнікла раніцай учора.
(Трыпціх; 1926)
Гэтак не адолее ніякая “здрада балот”, гэтак балота можна смела даследаваць з самога нутра, бо яно, тое адсутнае ў балота нутро, ведаеш, знаёмы з ім, умееш стварыць у кожны наступны момант. Балота стрымліваецца наступальнасцю - згубнаму “кожнаму наступнаму моманту” балота проціпастаўляецца свой “кожны наступны момант” па адоленні балота.
Даследаванні долу дна заўсёды маюць сваю рызыку і сваю няпэўнасць, але нехта гэта можа, нехта - не.
Мае ногі спляліся з пяском бадзячым,
мае рукі карэньнем у жвір і глей. …
То-бо-то нурцуюць вочы ў прасторах
неабсяжных, непралётных, як лёс. …
Разьліюся струною дажджоў доўгазвонных
і прыкленчу едлянцовым куп’ём.
(Ці знайду)
Рукі долу, ногі долу, вочы долу. Уся істота долу. Але позірк вачэй аказваецца вызначальным. Рукі можна ўскінуць угару, ногі застануцца на зямлі - і чалавек прыпадабніцца дрэву і злучыць верх і ніз, неба і зямлю. І толькі вочы, якія не могуць глядзець нават у два розныя бакі, запярэчаць: імкнуцца можна толькі ў адзін бок. Угару ці долу, толькі адзін выбар. Праўда, ёсць яшчэ, напэўна, трэцяе - глядзець у сваё нутро, злучаючы ў сярэдзіну-сэрца гару і дол, неба і зямлю, рукі і ногі.
Дык зірні непрагляднасьцю дзіўнай,
што цямней глыбіні вазёрнай.
Патаёмнасьць каб не звадзіла,
хоць лібіць, вабіць і горне.
(Што складаць…)
Таямніца я і ты аднолькава дастасоўная да чалавечых зносінаў, як і да зносінаў асобы з чымсьці. Зрэшты, хоць якія зносіны - пошук свайго дна (альбо сваёй вяршыні) і свайго пераадолення. Але менавіта чалавечыя дачыненні, дзе так ярка выходзіць на паверхню вось гэтае я і ты, даюць найлепшую магчымасць паглядзець у сябе, нават калі гэта і не вачыма і не розумам.
А калі паспляталіся сьцені,
зоры ў небе і моры вянком завіліся.
Над зямлёю тады летуценьні жылі ў летуценьнях:
у нязьмерных глыбінях нязьмерныя высі.
І ў той час, што не знае падобных,
ў захапленьні і месяц на хмарах спыніўся.
Векавечныя тайны ў адзін зьнітаваліся подых:
у нязьмерных глыбінях нязьмерныя высі.
А калі рассыпаліся зоры,
што зьвіваліся ў небе і моры калісьці,
даляведныя вочы праменілі шчасьце і гордасьць:
у нязьмерных глыбінях нязьмерныя высі.
(Калі вусны шапталі)
Вокамгненны звышпачуццёвы досвед дае ўладу над трыма светамі адразу - над самім сабой, сваім пруткім чалавечым целам, над яго гарой і над яго долам. Гэта ў звычайным часе вока можа паглядаць адно кудысь у адзін бок з трох. У напятым моманце ўсё гэта злучаецца - і ўсё гэта крышталёва ясна падзелена. Няслоўнае ўражанне.
Я на ўзгорак выходжу круты,
я выходжу сусьвет прывітаць.
Шалясьцяць у даліне лісты,
над узгоркам вятры шалясьцяць.
(Я на ўзгорак выходжу круты...)
І калі зведаеш увесь гэты сусвет - праз сваё цела, праз спляценне неба і зямлі, вады і зямлі ў сваім пруткім целе, - тады можаш хоць лётаць угару, не бачыюся апячыся, хоць ныраць долу, не баючыся патануць. І мець мужнасць паслухацца свайго слыху, даць волю сваім вушам.
Пакуль - не мілямі, а на сажонкі
і нават вобмацкам… Ну што ж, пакуль!
Выразна вірны гук вандруе вонках,
істужкай гукавой кладзецца на таку.
(Пакуль)
Гук у віры, гук з віру, гук вонкі, вір вонкі... Невыразны, неадрозны, але шумны, моцны, нават каму-нікаму невыцерпны гук - суправаджае дол і вечар. Знізу гэты гук ідзе, шамаціць, скавытае, дзярэ вушы. Гэты гук - пошум крылаў вечаровых-начных зданяў, якія насоўваюцца ні адкульсьці, але знізу, здолу.
Часам успомнішся нечакана,
зьнічкай ля воч тады мільганеш.
Занізь пурпурна-ліловых караляў,
занізь пэрлаў на марскім дне… …
Толькі далёка ўсё гэта, далёка:
ў песьнях нашых - фэрмато размах…
Вечар на ўзвышшы усьпёрся на локаць,
рокат ў далінах і далавах.
(Часам успомнішся нечакана...)
Там жа, знізу жыве не толькі вечар і ноч, усё невыразнае, бы туман па-над балотам, якое таксама долу. Знізу прыходзіць памяць, успаміны, нешта былое, прамінулае. Нешта, праз што альбо толькі паўз што ўжо прайшоў колісь. Гэтыя цьмяныя ўспаміны - невыразныя, бы скруткі багавіння ў водна-балотнай глыбіні. Тое, што ўнізе, за спінай, былое, - яно скручанае, бы навітае на нейкі цвічок у памяці, вакол якога разгортваецца пры патрэбе раптам.
І было увосень…Я сказаў на ростань:
тое, што зьвінела, - больш няма таго.
І апошняй песьні завілася постаць:
жыватворчы праглынуў агонь.
(Апошняя песня)
Вось пра гэта трэба памятаць, калі не адчуваеш, і ўявіць, калі не бачыш: вечар насоўваецца ноччу і ноч павялічваецца, але не проста, а скручваецца ўсё болей, завіваецца ў камяк. Бо “ў даліны звіваецца змрок...” І з гэтага завітага нечага і паўстае Сонца, вынырвае з завітага мора ці з зусім завітага балота. Вецер, што насоўвае ноч, штурхае Сонца. Вецер завівае ноч ва ўсё большы скрутак, і ён сам - той скрутак.
Навала мінула, навала далёка,
у сонца праменьні ўвесь грукат загінуў.
Вяршаліна дуба схілілася толькі,
са жвірам цалуецца; то - успаміны…
(Навала мінула)
Зрэшты, ветра сапраўды не пабачыш. Як не пабачыш і начы, якая ўсё і так хавае. Ноч можна пачуць - як лес, як гай, закручаны ўначы да непазнавальнасці і неспазнавальнасці, як вецер, што гудзе наўкола цябе. Адныя сцені, адныя постаці, здані - гэта ўява для вачэй, сапраўдная іста іх іншая, яны існуюць адно ў гуку, а да вачэй даткнуцца не могуць. Можна скеміць, хто які гук, але так ставіцца пад сумнеў самое “хто” - якое трэба бачыць. Уначы свет згортваецца ў нутро, да памераў успамінаў-вызначэнняў пра гукі. Хто так гучыць? - пытанне не да свету, а да сваіх успамінаў. Успамін мае толькі голас.
А ўначы галасілі вятры,
абрывалі ў мяцеліцы крыльле.
Бор стагнаў у павевах стары,
ды ваўкі за амшараю вылі. …
(На родных прасторах)
Толькі ўначы можна пачуць, удзень патрэба бадай знікае, скручваецца да наступнай начы. Удзень нават лес становіцца полем, светлым і правільным. Дарогу відно толькі ўдзень, уначы - гэта чысты выпадак, чыстая рызыка. Дарога прасвятляецца ўранак, намошчваецца гаццю праз балота, якое прамінуў уначы.
Мэта сьвеціць зоркай, зоркай прамяністай,
дык чаму ж пад змрокам стужкі пуцявін?
Я іду праз пушчу, я іду праз вецер,
навальніца плача, пошчак не заціх.
Па-над маёй сьцежкай той агонь засьвеціць,
што у маім сэрцы і ў вачох маіх.
(Завіліся струны)
Праўда, ёсць рэдкі выпадак, калі гук мае ў сваёй прыродзе і штосьці іншае ад успаміннай уяўнасці. Гук увечары ў даліне - мае колер, адзіны колер. Гэта тое адзінае, што хоць неяк выцягвае гук з туманнага абсягу памяці. Магчыма, толькі гэта і трымае нашую памяць - бо мы жывем удзень, і толькі адценне дня ажыўляе ўспамін, памяць. Памяць паўнаўладна гучыць, але выглядае ніякавата.
Загіну з гукамі ў тумане сінім,
А не схілю ні галаву, ні скроні.
Аддам усё за гукі шчырай песьні,
Пакіну гукі ў новым барваваньні.
Ад Віленскіх азёр да сумнага Палесься
Я разьлію душу і згіну у нірване.
(Паляжам мы)
Гэты пераход ад вечара да раніцы - час, калі гукі змяняюцца колерамі. Альбо, дакладней, калі троху афарбаваны шум мяняецца колерам. Гук перамагаецца колерамі. Вушы становяцца шмат менш патрэбнымі за вочы. Вочы пачынаюць бачыць гару і даліну; вочы ўзіраюцца ўгару - узнікае напоўненае блакітам паветра неба, зірнуць долу - узнікае мора. Паўстае вялізнае вока свету - Сонца. З зімовай ночы выходзіць вясна новага ранку.
Вы мэлёдый не слухаеце,
А я прыкладаю вуха да долу:
З Надазер’я, над лугам
Вясна завілася столкамі.
Лясы і бярозы ніцыя
Туманамі набраклі вохкімі.
Вецер з лілёвымі сьпіцамі
У гальлі над амшарай вохкае.
(Вы мелодый не слухаеце)
Ліловы, фіялетавы, бэзавы вецер - афарбаваны гук, які сам, падавалася б, колеру не мае. Колер голасу, колер, які мусіць неяк злавіць вуха, не вельмі ў гэтым і спрактыкаванае. Але вецер - ён знізу, ён завіваецца, гукае і выклікае. І мае свой асаблівы час, вечаровыя прыцемкі, што працягваюць гусцець ажно да самага скону начы. Таму вечар - таксама лілова-сіні, калі сцелецца па зямлі, ахапляе зямлю, выклікаючы з яе ліловыя сцені, ліловыя здані, ліловыя постаці, выклікаючы ліловую імглу, ліловы туман. Але вечар сканчаецца, сканчаецца пасля прывіднай начы ўрэшце і ліловае панаванне.
Зацьвітай, зара, на небасхіле,
зараніца, закрасуй ты ружай! …
Зацьвітай, зара, ў лілёвых сьценях -
пунсавеюць і яны паволі.
(У Смаленску, над Дняпром шырокім…)
Надыходзіць іншая фарба. На даляглядзе нібы расцвітае мноства чырвоных кветак - ружа, рабіна, шыпшына, каліна, мак, нават журавіны. У процілегласць да адзінай фіялетавай фіялкі, вось як багата Дубоўка расквечвае вобразамі іншы колер - пунсовы. Ліловы ў яго адзін (амаль адзін, лілова-сіні хіба, але той ужо падвойны, таму менш праўдзівы), пунсовага - шмат. Амаль не называецца нейтральны чырвоны - толькі насычаны чырвоны, узмоцнены чырвоны: пунсовы, пурпурны і кармазынавы (малінавы), і нават цёмна-чырвоныя чмары (чырвона-буры) і барвовы тут не выбіваюцца з гэтага шэрагу - бо падкрэсліваюць насычанасць, паглыбленасць чырвонага. Дубоўка проціпастаўляе ліловаму - насычаны пунсовы. Колер зары.
І вось гэта, мусіць, вялікая адметнасць Дубоўкі.
Фіялетавы і пурпурны - колеры, паміж якімі найбольшая адлегласць сярод усіх колераў, што бачыць чалавечае вока. Так разводзіць іх фізічны спектр, па полюсах даўжыні светлавых хваляў: фіялетавы мае найкарацейшыя, пурпурны - найдаўжэйшыя. А зводзіць усе колеры разам у кола іншая асаблівасць гэтых двух - лёгка пераходзіць колерава адзін у адзін. Найбольшая загадка колераў - процілеглыя колеры найбольш і збліжаныя. Асабліва гэта ўражвальна, калі зважыць, як настойліва фіялетавым фарбуюць ніжэйшыя, дэманічныя светы, а пурпурным - боскую харызму. Недзе далёка, мусіць, сыходзяцца ў адно найніжэйшая нізіня долу і найвышэйшая вышыня неба. Дзве кропкі зводзяцца ў адно - там, дзе сыходзіць на клін свет.
Дубоўкава чуласць менавіта да гэтых двух колераў (а іншых у яго вершах і няма) па праўдзе бянтэжыць. Бо не толькі ўхапіць іх, але і дакладна адчуць, дзе, у якіх месцах яны мусяць быць прыстасаваныя ў светабудове, - на гэта трэба надта глыбокага пранікнення ў іх таямніцу, гэтых двух самых загадкавых колераў - ліловага і пунсовага.
Злучае ж іх - Зара. І гэта падставовы матыў у паэта, вось што. Зара - рэзкае, вокамгненнае адмежаванне аднаго ад другога. Зара - гэта падзел, да якога найбліжэй падступаюцца сцені і здані з найніжэйшых прыступак светабудовы. Зара тоіць у сабе і найвышэйшае. Толькі гэта - дынаміка, дзеянні, і гэта не спакойны пераход. Адно трэба пераадолець, другое трэба заслужыць. Так адбываецца вызваленне - і не толькі Сонца. Ліловае мусіць быць падпарадкавана пад сцягам пунсовага.
Дубоўка, мусіць, асабліва і не цікавіўся вучэннем, чый сцяг быў - ягоным.
Часіна ды з сокам рабіны,
Качаеш мяне ў чорнабыльлі.
На дзіды, на востры шыпшыньнік
Ці сэрца, ці дух мой узьбілі.
(Часіна ды з сокам рабіны...)
Невыпадкова асаблівае месца ў шэрагу пунсовых кветак займаюць ружа і шыпшына - з вострымі шыпамі, пакліканне якіх - калоць. Сочыцца пунсовая кроў, разліваецца чырвань зары - абедзве нароўне змушаюць няроўна тахкаць чулае да свету сэрца. Без раны ў сэрцы не будзе сонца. Гэта так важна, як Бацькаўшчына, як маці-Радзіма.
О Беларусь мая шыпшына,
зялёны ліст, чырвоны цьвет!
У ветры дзікім не загінеш,
чарнобылем не зарасьцеш.
Пялёсткамі тваімі стану,
на дзіды сэрца накалю...
(О Беларусь мая шыпшына...)
Радзіма як Зара - для Дубоўкі больш чым проста вобраз. Гэта нешта жывое, што адчуваецца вельмі глыбока. Радзіма, дзеля якой трэба высільвацца, якой трэба рупіцца, якой трэба ахвяраваць нямала. Радзіма як Зара - гэта праца дзеля сваёй зямлі, тварэнне пунсовага цяпер з ліловага учора.
Агні гараць, агні гараць над краем,
а дні лятуць, а дні лятуць угрунь.
За што, за што нас доля пакарала,
парэзала на часткі дзьве зару?
Адна зара, ой, зорка-зараніца! -
у літарах БССР цьвіцець.
Другая ночы, ночы-начаніцы
дапамагае крыльлем шалясьцець. ...
І зложыць крыльле начаніца сьціпла,
жыцьцё аднэй заільсьніцца зарой.
(Агні гараць, агні гараць над краем...)
Бяспройгрышная тады тэма - падзел Беларусі на Ўсходнюю і Заходнюю ды застрашванне жыццём па заходні бок мяжы - у Дубоўкі магутна трансфармуецца, проста перамолваецца паэтычнымі жорнамі. Няважна, як яно тут і як там, - пра ілюзіі жыцця тут ён ведаў не са словаў. Важнае адчуванне, што сапраўдная Зара чамусьці адсоўваецца. Ліловая падсветка свету ўсё болей і болей выплывае здолу, высвечваецца наўкола.
Яго прададчуванне не аказалася марным. За іншы верш, прысвечаны гэтаму ж, гэтай жа падзеі, Дубоўку выслалі ў лагеры. У гэтым вершы ледзьве прасветленая раней трывога напоўніцу разгортваецца, і ў канкрэтны прасторавы эпіцэнтр засяроджваецца цэлы свет. Калі свет, жыццё і сябе ўспрымаеш на мяжы і нажы, - цела пашыраецца да аб’ёмаў цэлага свету і цэлы свет праяўляе сябе ў тваім чалавечым целе.
За ўсе краі, за ўсе народы сьвету,
і што былі, і прыйдуць што пасьля,
аздобленае горкім, цьмяным цьветам,
зазнаць нам гора лёс благі паслаў. …
Дакуль чакаць і варажыць павінны?
Пакуль раса не выесьць вочы нам…
З усіх бакоў над нашаю краінай
сплялася несусьветная мана. …
…І наша змучанае катам цела
штогодна новай кроіцца мяжой.
(На ўшанаванне новага падзелу беларускай зямлі)
Гэта скрайне светлы паэт. І вершы яго адораныя сапраўднай моцай. Вершы, што надзьмуваюць моцай. Нам, якія ажно забыліся, што ёсць Сонца, - Дубоўка нагадвае, што ёсць нават і Зара.